14. A group of eight pieces from the Medici Gift is still preserved and on display at the Dresden State Art Collections, Porcelain Collection Germany

Diplomatieke geschenken worden al sinds de oudheid ingezet bij internationale betrekkingen als al dan niet eerzame symbolen van macht en gezag, voor het uitdrukken van vriendschap, het verzoeken van hulp, het aanbieden van verontschuldigingen, en voor omkoping en bedrog. Dergelijke geschenken waren, en zijn nog steeds, diplomatieke kunst.

De materiële uitwisseling van diplomatieke geschenken stimuleerde de interculturele verspreiding van luxegoederen.1  In dit artikel zal ik het gebruik van Chinees porselein als diplomatiek geschenk in de vroegmoderne tijd onderzoeken; de Chinese Ming-periode van 1368 tot 1644, de renaissance in het Westen, en de vroegmoderne tijd van de dertiende tot de zestiende eeuw in de islamitische rijken van de Indiase mogol, de Iraanse safawieden, het Ottomaanse Rijk in Turkije en de Egyptische mammelukken. Drie casestudies zullen worden besproken:

1) Een grote vaas (afb. 1) die in kobaltblauw met een krachtige en dynamische draak is beschilderd  en is vervaardigd tijdens de regeerperiode van de Chinese Yongle-keizer (r. 1402-1424) aan het begin van de vijftiende eeuw. Waarschijnlijk is deze vaas als diplomatiek geschenk cadeau gedaan aan een islamitische vorst in de Zuidoost-Aziatische archipel (tegenwoordig Indonesië). De vaas is opgenomen in de collectie van het Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden.  

2) Een grote celadon vaas en een grote celadon schotel (afb. 9-10), geschonken door de sultan van Egypte aan het Huis de’ Medici in Italië. Het geschenk is geïdentificeerd door middel van een inscriptie op de onderzijde van de grote schotel en kan als 1487 gedateerd worden. Beide stukken bevinden zich nu de schatkamer van de groothertogen in het Palazzo Pitti in Florence.

3) Een groep Chinees porselein (afb. 14), in 1590 door de Medici als diplomatiek geschenk cadeau  gedaan aan het Saksische hof in Dresden, Duitsland. Het geschenk is vastgelegd in de inventarislijsten van de Kunstkammer in Dresden en wordt bewaard in de porseleincollectie aldaar. 

  • 1Zie Brummell 2022 voor een algemene beschouwing over diplomatieke geschenken

De drakenvaas in het Princessehof

De spectaculaire drakenvaas in het Princessehof is in 1935 door Nanne Ottema (1874-1955)- de oprichter en levenslange directeur van het Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden- aangekocht.1 Hij ontdekte de vaas bij een kleine Rotterdamse antiquair en vernam toen ook dat de vaas oorspronkelijk was gevonden op de Indonesische Sangir- of Sangihe-eilanden. Deze eilanden vormen een groep van zevenenzeventig vulkanische eilanden die zich ten noorden van Sulawesi richting de Filipijnen uitstrekken. Hoe is dit stuk porselein- waarvan maar vier vergelijkbare stukken bekend zijn, die zich bovendien bevinden in de paleiscollecties in Beijing en Taipei- via China en Indonesië gereisd om uiteindelijk terecht te komen in Friesland? Om dat uit te vinden moeten we teruggaan naar de vroege Ming-dynastie in China, ten tijde van de vervaardiging van de vaas in de keizerlijke ovens van Zhushan, Jingdezhen, en onderzoeken hoe dit kostbare stuk vanuit China op de Sangir-eilanden terecht is gekomen.  

De Yongle-keizer (afb. 2) was de zoon van de stichter van de Ming-dynastie. In 1403 riep hij zichzelf uit tot keizer en koos daarbij het regeerdevies Yongle (wat ’eeuwigdurende geluk’ betekent). In 1405 stuurde de keizer zijn trouwe admiraal Zheng He (1371-1433) met een gigantische vloot naar de verre uithoeken van de bekende wereld. Zijn legendarische zeven zeereizen duurden tot 1433 (afb. 3). Het was zijn missie om buitenlandse volkeren en hun leiders te overrompelen en te overtuigen van de macht van de illustere Ming-dynastie en de Yongle-keizer. Zheng He en zijn vloot voeren naar Zuidoost-Azië, India, Sri Lanka en de Afrikaanse kust, naar de Rode Zee en kwamen zelfs vlakbij Mekka en Medina. Verschillende reizen naar wat nu Indonesië wordt genoemd zijn beschreven.2

Waarschijnlijk waren de meeste diplomatieke geschenken die Zheng He voor de buitenlandse heersers meebracht gemaakt van zijde en porselein, superieure en zeer prestigieuze Chinese producten. Het is daarom zeer waarschijnlijk dat de drakenvaas die zich nu in de collectie van het Princessehof bevindt één van de diplomatieke geschenken was die Zheng He in de vroege vijftiende eeuw meebracht voor één van de islamitische heersers in de Indonesische archipel. In de vroege twintigste eeuw, toen Indonesië onder Nederlands koloniaal bewind stond, werd deze vaas op de één of andere manier ’verworven’ en naar de Rotterdamse antiquair gebracht. Daar ontdekte Nanne Ottema de vaas en voegde hem vervolgens toe aan de collectie van het Princessehof. Een spectaculaire internationale biografie van een Chinese vaas. 

  • 1Zie Ströber 2013, blz. 46-48
  • 2Voor de verslagen van deze reizen zie Ma 1533

Chinees porselein in de paleizen van islamitische vorsten en tijdens de renaissance in Italië

In de vijftiende en zestiende eeuw waren de hoven van Centraal-Azië- zoals bijvoorbeeld de hoven van de Timoeriden en het Mogolrijk in India- tezamen met de Perzische, Ottomaanse en Egyptische vorsten in het Midden-Oosten de belangrijkste afnemers van Chinees porselein. Chinees porselein werd ingezet als statussymbool en als diplomatiek geschenk, maar werd nog het meest gebruikt bij banketten. Een miniatuur uit de late zestiende eeuw beeldt de Mogolkeizer Akbar (1542-1605) af terwijl hij Perzische ambassadeurs ontvangt, die hem overladen met waardevolle diplomatieke geschenken (afb. 4). Aan de linkerzijde zien we de voorbereidingen voor het banket: grote Chinese schalen van celadon en blauw-wit porselein, sommige met gouden en zilveren deksels, zijn op het rode tapijt neergezet. De –nog lege- blauw-witte schaal moet gigantisch zijn geweest. Vandaag de dag worden er meer dan 20.000 stukken Chinees keramiek bewaard in de collectie van het Topkopi Saray in Istanboel, voornamelijk blauw-wit porselein en celadon. Met circa 1350 stukken is de hoeveelheid Chinees celadon enorm.1 Celadon werd vooral gewaardeerd om de kleur van het glazuur: groen symboliseert de islam. De Ottomaanse vorsten gebruikten het Chinees porselein als luxe tafelgoed. Een miniatuur (afb. 5) verbeeldt de ontvangst van de Poolse ambassadeur aan het Ottomaanse hof in 1677. Het banket wordt geserveerd op grote Chinese schalen. Bij ceremoniële banketten in het Topkapipaleis werd het voedsel meestal geserveerd op grote celadon serveerschalen, geschikt om, naar islamitische gebruik, de maaltijd gezamenlijk te nuttigen. Uit beschrijvingen weten we dat bij sommige formele banketten meer dan 800 stukken celadon werden gebruikt. Naast de waardering voor de kleur groen, geloofde men ook dat celadon zou breken of ’zweten’ als er vergiftigd voedsel op zou liggen –de nachtmerrie van iedere heerser- wat dit type keramiek nog waardevoller maakte. 

Chinees porselein kwam voor het eerst naar Europa, en dan voornamelijk naar Italië, via de landen in het Midden-Oosten. Italiaanse kooplieden bedreven een levendige handel met het Ottomaanse Rijk en met Egypte en Syrië. Venetië, een kosmopolitische ’oosterse stad’, speelde daar een sleutelrol in.2

Vanuit deze stad begon Marco Polo (1254-1324) in 1271 dan ook zijn tocht naar het Verre Oosten. Een prachtig schilderij (afb. 6, detail), dat zich nu in de Bodleian Libraries in Oxford bevindt, verbeeldt deze scene. Marco, zijn vader en zijn oom staan op het punt om Venetië te verlaten om op weg te gaan naar China, het Mongoolse rijk van de Yuan (1279-1368). Gedurende zijn verblijf in China heeft Marco Polo nabij de haven in Quanzhou in de provincie Fujian wit of wit geglazuurd porselein gezien en hij omschreef dit materiaal in zijn reisverslag met het woord porcellane, Italiaans voor kaurischelp. Het woord stamt waarschijnlijk af van porcellus, wat refereert aan de witachtige roze kleur en de gekromde ruggen van biggetjes, waarschijnlijk omdat de schelpen dezelfde kleur hebben.

Venetië was in de vijftiende en zestiende eeuw het kosmopolitische kruispunt van Oost en West, de hoofdstad van exotische luxegoederen, waar de waardering voor Chinees porselein groot was3  

  • 1Voor de collectie Chinees porselein in het Topkapi Saray, zie Krahl and Ayers 1986
  • 2Carboni 2007
  • 3Zie Mack 2001

Dit wordt verbeeld in twee belangrijke schilderijen: De aanbidding der wijzen door Mantegna (afb. 7), en het Feest van de goden door Bellini (fig. 8). Andrea Mantegna (1431-1506) schilderde de Aanbidding der wijzen rond 1500. Het geschenk van de eerste wijze is een blauwwitte kop gevuld met goudstukken. De decoratie van lotusranken duidt erop dat het hier waarschijnlijk om een verfijnde vijftiende-eeuwse Chinese porseleinen kop gaat. Het beroemde Feest van de goden door Giovanni Bellini (1430/35-1516) en Titiaan (1488/90 -1578), gedateerd 1514, verbeeldt een festiviteit bezocht door klassieke mythologische goden. De Griekse goden en godinnen genieten van een op Chinees porselein geserveerd feestmaal. De decoratie van lotusranken op de blauw-witte kommen doet wederom denken aan de decoratie op vijftiende-eeuws Chinees porselein. Op deze schilderijen zijn in feite de vroegste afbeeldingen van Chinees porselein in de Europese schilderkunst te zien. Gezien de detaillering en precisie waarmee Giovanni Bellini het exotische porselein op zijn Feest van de goden heeft geschilderd, lijkt het zonneklaar dat hij het porselein in het echt gezien heeft. Bellini zal inderdaad moeiteloos toegang hebben gehad tot het Chinees porselein dat in het Dogepaleis in Venetië bewaard werd. Hij had de portretten van zowel doge Agostino Barbarigo (1419-1501) en diens opvolger Pietro Loredano (1436-1521) geschilderd en hij zal tijdens zijn voorbereidende bezoeken deze stukken porselein uit hun collectie bewonderd hebben.

Chinees celadon als geschenk aan de Medici van de Egyptische sultan

In de stad Florence bleken de Medici de eerste daadwerkelijke verzamelaars van Chinees porselein in Europa te zijn. Uit de archieven blijkt dat zich in de collectie van Lorenzo de’ Medici (1449-1492), ook bekend onder de naam Lorenzo il Magnifico, eenenvijftig stuks porselein bevonden. De meeste van deze stukken waren in zijn collectie terechtgekomen als diplomatieke geschenken. Een voorbeeld is het geschenk van ongeveer twintig stukken Chinees porselein dat in het jaar 1487 door de Egyptische sultan al Ashraf Quaitbay (1416-1496) cadeau was gedaan om de steun van de Medici veilig te stellen. Twee stukken van dit geschenk worden nog steeds bewaard in de schatkamer van het groothertogelijke gedeelte van het Palazzo Pitti in Florence: een grote celadon vaas, die gedateerd kan worden als late Yuan- of vroege Ming-dynastie, en een celadon schotel afkomstig uit ongeveer dezelfde periode (afb.9-10).1 De grote celadon schotel heeft een inscriptie op de onderzijde: Cois Bey d’Egitto mando da finimento da terra d’Egitto a Lorenzo il magnifico (De sultan van Egypte stuurt dit vanuit Egypte naar Lorenzo il Magnifico  om de (diplomatieke) verhoudingen luister bij te zetten.)’  

  • 1Voor Chinees porselein in de collecties van de Medici zie Spallanzani 1978 en Morena 2005

Het Medici-geschenk: Chinees porselein als diplomatiek geschenk van de Medici aan de keurvorst in Dresden, Saksen

De familie de’ Medici, in het bijzonder Lorenzo il Magnifico, maakte van Florence het knooppunt van een internationaal diplomatiek netwerk. Eén van Lorenzo’s opvolgers, kardinaal Ferdinando de’ Medici I (1549-1609) (afb. 11), was de grootste verzamelaar van zijn tijd. Zijn beroemde collectie Griekse en Romeinse sculpturen, bronzen en schilderingen was ondergebracht in de Villa Medici in Rome. Toen Ferdinando in 1587 groothertog van Toscane werd verhuisde zijn collectie van Rome naar Florence, waar deze werd ondergebracht in het Palazzo Pitti. Uit de bewaard gebleven inventarissen blijkt dat Ferdinando een gepassioneerd verzamelaar was van keramiek, waaronder Chinees porselein. We mogen echter niet vergeten dat het soms moeilijk is om te bepalen of er met het woord porcellana, zoals vermeld in de inventarissen en lijsten, Italiaans majolica, islamitisch aardewerk of Chinees porselein bedoeld wordt. In oktober 1571 gaf Ferdinando zijn zuster Isabella (1542-1576) tachtig stuks porcellana de l’Indie cadeau. Het hier gebruikte woord Indie is een wat onnauwkeurige verwijzing naar het ’Verre Oosten’ en we mogen daarom aannemen dat dit geschenken van Chinees porselein waren.

In 1590 bestond de collectie Chinees porselein van kardinaal Ferdinando uit maar liefst ruim 500 objecten. Op 26 februari van hetzelfde jaar stuurde Ferdinando veertien stuks verfijnd Chinees porselein naar Christiaan I, keurvorst van Saksen (1560-1591, afb. 12). Het was een zeer fragiele diplomatieke missie; een lange tocht vanuit Florence over de Alpen naar het noorden, met als eindbestemming het veraf gelegen Dresden. De zestiende-eeuwse Saksische keurvorsten wilden van Dresden een vorstelijke stad maken en zichzelf tevens neerzetten als belangrijke Europese heersers. Dit betekende modernisering, vooral op cultureel gebied, en modernisering was synoniem voor ’Italianisering’. Christiaan I was in 1586 keurvorst geworden, maar zijn heerschappij duurde kort. Als groot verzamelaar had hij de ambitie om de schatkamer, de Kunstkammer, in Dresden uit te breiden om er een belangrijke Europese collectie van te maken. Voor de familie de’ Medici was het belangrijk om goede relaties met de Duitse vorsten te onderhouden; die zouden hen niet alleen kunnen voorzien van deskundige mijnbouwkundigen en artilleriespecialisten maar ook van politieke steun. Toen Christiaan I keurvorst van Saksen werd, stuurden de Medici drie werken van de beroemde beeldhouwer Giambologna (1529-1608) van Florence naar Dresden. Eén van deze meesterwerken, het beeld van de boodschapper van de goden, Mercurius, is nog steeds één van de hoogtepunten van het Groene Gewelf, de Kunstkammer, in Dresden. Het eerder genoemde diplomatieke geschenk van de Medici kwam in 1590 aan bij het hof van Christiaan I in Dresden.1 De aan het Florentijnse hof van de Medici opgestelde lijst van dit geschenk is tot op de dag van vandaag bewaard gebleven (afb. 13). Uit deze registratie kunnen we opmaken dat er drie dozen waren ingepakt voor de diplomatieke missie: één wederom gevuld met bronzen sculpturen en schilderijen, één met Chinees porselein en een extra doos gevuld met verscheidene tegenwoordig ook nog gewaarde typisch Italiaanse delicatessen: Parmezaanse kaas, olio dolce (zoete olie), verschillende soorten prosciutto, speciale ham, salami en ’gezouten gans’. Dit alles werd begeleid door wijnen zoals Graeco di 48 anno (Griekse wijn, 48 jaar oud) en Siciliaanse wijn, Trebbiano.

In de in 1595 opgemaakte en nog steeds bewaarde inventaris van de Kunstkammer in Dresden is het Medici-geschenk van Chinees porselein als volgt opgenomen: Ahn Italianischenn Trinck und anderen Geschirren welche anno 1590 von dem Hertzogenn von Florenz vorehrte worden (Italiaanse drinkglazen en andere glazen, die in het jaar 1590 door de hertog van Florence cadeau zijn gedaan). Het geschenkregister omvat veertien stukken Chinees porselein en gouden en zilveren objecten. Het meeste Chinees porselein wordt niet specifiek beschreven en in het register is het alleen summier opgenomen: ‘una schodella di porcelana (een porseleinen kom).’ Echter, een vergelijking tussen de lijsten uit Florence en Dresden maakt het makkelijk om individuele stukken te identificeren. 

  • 1Voor het Medici-geschenk, zie Stroeber 2006, blz. 11-19 en Ströber 2021

Een groep van acht stukken van het Medici-geschenk is behouden en wordt tentoongesteld in de Porseleincollectie in Dresden (afb.14). Het is een wonderlijke groep en de stukken behoren tot het eerste mysterieuze Chinees porselein dat zijn weg over de Alpen naar het noorden gevonden heeft. Van links naar rechts zien we twee zogenaamde kinrade kommen, groen- en rood geglazuurd met gouden decoraties op de buitenzijde; een intrigerende kleine schenkkan in de vorm van een rivierkreeft; een schenkkan in de vorm van een feniks; twee blauw-witte kommen en aan de rechterzijde een blauw-witte dekselkom. Wonderlijk gevormd is de smalle lantaarn in de vorm van een groen en geel beschilderde boot met daarop het figuur van de Chinese god Guixing. De kan in de vorm van een feniks is een waar spektakelstuk. Het lijkt erop –en dit is goed te begrijpen- dat de administrateur uit Dresden niet erg bekend was met een Chinese feniks en de mythische vogel met een draak verwarde zodat het stuk op de lijst terecht is gekomen als een schenkkan in de vorm van een draak, met toegevoegde kleuren en goud. Het interessante kleine rivierkreeftkannetje (afb. 15) is een bizar type kan, die in de vroegmoderne periode vanuit zijn vervaardigingsplaats in Zuid-China over de wereld gereisd is. Het is slechts ongeveer 10 cm hoog. In de beschrijving van de Medici-collectie uit het jaar 1579 wordt het als volgt omschreven: una peparola di porcellana a moda di gambero, dorato (een kan voor peper gemaakt van porselein in de vorm van een rivierkreeft, met goud).’ De term peparola- wat zoiets als kleine peperbus betekent- lijkt verrassend. We zouden denken dat het kannetje was bedoeld om water mee te schenken – een soort waterdruppelaar. Maar het is duidelijk dat de Medici peper- toentertijd een exotisch en zeer kostbaar specerij- in de opening achterin stopten en het uitstrooiden vanuit de opening aan de voorzijde van het kreeftje. Het is daarom niet verwonderlijk omdat, zoals we weten, de Medici porseleinen objecten niet alleen als collectiestukken of voor de show bezaten, maar deze daadwerkelijk aan tafel gebruikten. 

Deze drie casestudies verbeelden maar één aspect van de geschiedenis van Chinees porselein als wereldwijd luxegoed in de vroegmoderne tijd. Verder onderzoek zal niet alleen onze kennis over de geschiedenis van Chinees porselein verdiepen, maar ook de geschiedenis van de tegenwoordig zo vertrouwde wereldhandel. Om John Carswell te citeren uit zijn prachtige boek Blue and White: Chinese Porcelain around the World:  ‘I can think of no other commodity that can so perfectly illustrate the complexity of human relations in the past, and the interaction of civilizations at the opposite ends of Asia and indeed around the world. (Ik kan geen andere handelswaar bedenken die de complexiteit van de menselijke verbanden in het verleden op zo’n accurate wijze illustreert, en de interactie tussen beschavingen in de uithoeken van Azië en zelfs de gehele wereld).’

Literatuur

Paul Brummell, Diplomatic Gifts: A History in Fifty Presents. C. Hurst & Co. Publications. Londen 2022

Stefano Carboni, Venice and the Islamic World. 828-1797. New Haven 2007

John Carswell, Blue & White. Chinese Porcelain Around the World. Londen 2000

Anna Grasskamp en Monica Juneia (eds.), EurAsian Matters. China, Europe and the Transcultural Object. 1600-1800, München Berlijn 2018. 

Regina Krahl en John Ayers, Ceramics in the Topkapi Serail Museum. Istanbul, 3 vols. Londen 1986

Huan Ma. Ying-yai sheng-lan. The Overall Survey of the Ocean’s Shores, 1433. Transl. J.V.G. Mills, Cambridge 1970   

Rosamond Mack, Bazaar to Piazza. Islamic Trade and Italian Art 1300 – 1600, University of California Press. Berkeley, Los Angeles, Londen 2001

Francesco Morena, Dalle Indie Orientali alla Corte di Toscana: Collezioni di arte cinese e giapponese a Palazzo Pitti, Florence 2005

Marco Spallanzani, Ceramiche Orientali a Firenze nel Rinascimento. Florence 1978.

Eva Ströber. The Earliest Documented Ming-Porcelain in Europe: A Gift of Chinese Porcelain from Ferdinando de’ Medici (1549-1609) to the Dresden Court. International Asian Art Fair 2006

Eva Ströber. Two Important Porcelain Pieces from the Yongle Period. In: Aziatische Kunst, no. 1 (maart 2013), 20-27 

Eva Ströber. Porzellan als Geschenk des Grossherzogs Ferdinando I de‘ Medici aus dem Jahre 1590, in. D. Syndram and M. Woelk (eds.), Giambologna in Dresden - Die Geschenke der Medici. München Berlijn 2006.

Eva Ströber. Ming. Porcelain for A Globalized Trade. Stuttgart 2013. 46-48
Eva Ströber. A Global Crayfish: The Transcultural Travels of a Chinese Ming Dynasty Ceramic Ewer. in: Anna Grasskamp en Monica Juneia 2018. 203-220